By ერთ საღამოს, ნიუ იორკის მწერალთა და მეცნიერთა ერთ-ერთ კლუბში, ჩვეულებისამებრ, საუბარი შეეხო დღევანდელ პოლიტიკას; და ყველა გაოცდა, როცა კლუბის წევრთაგან ერთმა, სოციოლოგიის გამორჩეულმა მცოდნემ და ცნობილმა თავისი რადიკალური შეხედულებებით, სავსებით დამაჯერებლად განაცხადა, უმნიშვნელო საკითხზე საუბრობთო და თანამედროვეობის უდიდეს საკითხად დაასახელა შეძლებდა თუ არა დემოკრატიული საზოგადოება ბუნებრივი არისტოკრატიის გამოზრდას. შემთხვევით ხელთ აღმომაჩნდა ლივერპულის უნივერსიტეტის პროფესორ ჯონ მაკქანის ჩინებული ახალი წიგნი, ბერკის პოლიტიკური ფილოსოფია, და როცა კლუბიდან გამოვდიოდით ერთ ჩემს კოლეგა მწერალს ვაჩვენე და შევუქე. “ეჰ”, თქვა მან, და წიგნი გადაუშლელად დამიბრუნა, “ბერკი, მოკვდა არა?” ჰო, ვიტყოდი რომ ბერკი მკვდარია ჩვენთვის, გარდავიდა ისევე როგორც სხვა დიადი მოღვაწენი და ლორდ მორლი (მაშინ უბრალოდ ჯონ მორლი, კარგი, პრაქტიკული სახელმწიფო მოღვაწე), ოცდახუთი წლის წინ, ბიოგრაფისათვის ჩვეული მგზნებარებით ამთავრებს მშვენიერ წიგნს წინასწარმეტყველებით, რომ “ისტორულმა მეთოდმა მოირგო ზოგიერთი წამყვანი კონცეფცია ბუნებისმეტყველებისა და ადმიანს საზოგადოება იმ თვალით დააანახვა რომლისთვისაც ბერკის მაქსიმები ზედგამოჭრილია; და ისე ჩანს, რომ ამ მაქსიმებს ადამიანი სულ უფრო ხშირად და სერიოზულად მიმართავს მომდევნო ოცი წლის მანძილზე, ვიდრე ბოლო ოცი წლის მანძილზე მიუმართავსო.” ისტორიული მეთოდის უცნაურობაა, რომ სახელს უტეხს ისტორიის ავტორიტეტს და ლორდ მორლის წინასწარმეტყველებიდან ხუთი წლის მერე, ლოიდ ჯორჯი და მრ. რუზველტი სულაც არ მიმართავდნენ ბერკის მაქსიმებს. და როცა ჩემი რადიკალი სოციოლოგი მეგობრის სიტყვები მედგა ყურში, უნებურად გამახსენდა, რომ ისინი თანამედროვე იდეებში ღრმად ჩახედული პროფესორ მაკქანის შეხედულებას ემთხვეოდა, რომელსაც ბერკის პოლიტიკური ფილოსოფია სწორედ ბუნებრივი არისტოკრატიის საკითხისაკენ მიჰყავდა. “რადგან ბერკი არასოდეს მდგარა უფრო მყარ ნიადაგზე”, ამბობს იგი, “ვიდრე მაშინ, როცა იგი ამტკიცებდა, რომ სამოქალაქო საზოგადოებამ, სოციალური ზრდისა და შეხლა-შემოხლის პირობებში, უნდა წარმოშვას ბუნებრივი არისტოკრატია, ურომლისაოდ არც ერთი ერი არ არსებობს.” და შემდეგ, როგორც ახალ ისტორიულ მეთოდს კარგად გაცნობილი, იგი ცდილობს გვიჩვენოს თუ როგორ გამოეპარა ბერკს საზოგადოების ნამდვილი პრობლემა, თითქოსდა ადამიანური ბუნება რეფორმ ბილთან ერთად გაჩენილიყოს.
ამ პრობლემის მნიშვნელობაში განმსჯელი კაცი ძნელად თუ შეიტანს ეჭვს. მნიშვნელობაში ეჭვის შეტანის ერთადერთი ფაქტი საკითხის თეთრწვერიანი ანტიურობაა. პლატონი შეეჭიდა ამ საკითხს, როცა იდეალური რესპუბლიკის მოხაზვა მოინდომა და მრავალი გვერდი მისი ნაწერებისა მთავრობის ხუთ ფორმაზე _ არისტოკრატია, ტიმოკრატია, ოლიგარქია, დემოკრატია და ტირანია _ ისეთია, რომ გვეჩვენება თითქოს გუშინდელ გაზეთს ვკითხულობდეთ ლონდონსა თუ ნიუ იორკში. უმართაობის არაეულ-დარეულობაში, რაც ათენს პელოპონესის ომში დამარცხებამ მოუტანა, პლატონმა იხილა თუ როგორ ცდილობდნენ ოლიგარქები და ტიმოკრატები ცოფიანი ძაღლებივით ერთმანეთისათვის ყელის გამოღადვრას; მან იხილა დემოკრატიული პარტიის ტრიუმფი და რაკი მისი არასტაბილურობის ამბავი იცოდა, შეთხზა გრძელი დიალოგი “რესპუბლიკა”, რათა თუ საშუალება იქნებოდა ეჩვენებინა, თუ როგორ შეიძლებოდა სახელმწიფოს გადარჩენა აღძრული ტირანიისაგან. საზოგადოებრივი წუხილის ფონზე, პლატონი ერთგვარი უიმედობით წერდა, თითქოს წინასწარ ხედავდა ალექსანდრეს გაბატონებასა და რომის გულგრილ დესპოტიზმს; და ამ ნაღვლიანი სკეპტიციზმის დროს იგი უფრო სასოებით შეჰყურებდა არისტოკრატიის სამართლიან იდეას მომავალში, ვიდრე რეალურ სახელმწიფოს. და მაინც, რაც არ უნდა ფანტასტიური ჩანდეს მისი მიმართება პიროვნული სამართლისა პოლიტიკის მექანიზმისადმი, მისი არგუმენტები სინამდვილეში არასოდეს დაშორებია სახელმწიფოს მარადიულ საკითხს.
ოლიგარქია, რომელსაც იგი იცნობდა და აღწერდა, ალბათ უფრო პლუტოკრატიად უნდა მოვიხსენიოთ. იგი გულისხმობდა სახელმწიფოს, სადაც “ნაცვლად ერთგულებისა და ღირსებისა [როგორც ტიმოკრატიის დროს], ადამიანებს უყვართ ფული და ბიზნესი, ადიდებენ და ეთაყვანებიან მდიდრებს, მათ გადასცემენ სადავეებს და სძულთ ღარიბები”. “ასეთი სახელმწიფო”, დაამატებს იგი, “ერთი სახელმწიფო კი არ არის, არამედ ორი, ერთი ღარიბებისა და მეორე _ მდიდრებისა; ისინი ერთად ცხოვრობენ და შეთქმულებას უწყობენ ერთიმეორეს”. და როცა ამგვარ სახელმწიფოში სიმდიდრის მფლობელნი პრივილეგიებიდან ამპარტავნებასა და გაუფრთხილებლობაში ამოყოფენ თავს და მეორეს მხრივ უმრავლესობა დაკარგავს პატივისცემის გრძნობას და გაიგებს, რომ ძალაუფლება რაოდენობაშია, მაშინ პლუტოკრატიული სახელმწიფო გარდაიქმნება ჭეშმარიტ დემოკრატიად, უმრავლესობის უკონტროლო ძალაუფლებად. ეს ისეთივე ცვლილებაა, როგორიც მდიდარ ყმაწვილკაცს ემართება, ვინც დაივიწყებს აუცილებელ დისციპლინას და დაუსჯელობის სიბინძურეში ამოყოფს თავს, ყურს არ დაუგდებს არავის რჩევას; და თუ ვინმე ეტყვის, რომ სიამოვნებანი ერთმანეთისაგან განსხვავდება, რომ ზოგი კმაყოფილება მეტისმეტია და მდბალი ვნებებისაგან მოდის და სხვა კმაყოფილებანი კარგი და სასარგებლო ვნებათა შედეგია, იგი ამაყად აქნევს თავს და იფიცება რომ ყველა სიამოვნება ერთნაირია. ასე კარგავს ოლიგარქიული ჯგუფი ძალაუფლებასა და ხელისუფლებას; და დემოკრატიაც, თავის მხრივ იგივე ბილიკს მიჰყვება, ზიზღით უყურებს ხელისუფლების შეზღუდვას და გამოცდილებით ხელმძღვანელობას და განურჩეველი სიამოვნების ცდუნებას ასდევს. “მამა ვაჟიშვილის დონეზე დაეშვება, შიშით უყურებს თავის შვლებს, ვაჟიშვილი მამის დონეზე ავა და არც სცხვენია და არც ეშინია თავისი მშობლებისა . . . ასევე სკოლის დირექტორს ეშინია მოსწავლეების და მოსწავლეებს სძულთ მასწავლებლები და დამრიგებლები; და საერთოდ გათანასწორდებიან ახალგაზრდა და მოხუცი, ყმაწვილი მხცოვანს ედრება საუბრითა და მოქმედებით; მოხუცები შემწყნარებლურად უყურებენ ახალგაზრდების თავქარიანსა და მსუბუქ ქცევას, რადგან შიშობენ პირქუშებად და დიქტატორებად არ გამოვჩნდეთო.”
მერე წამოიჭრება პრობლემა, რომელიც დაუპირისპირდა სახელმწიფოს პლატონისა დ ბერკის დროს, და რომელიც არც დღევანდელი მოყურიადესათვის არის მთლიანად უადგილო: როგორ უნდა ვიხსნათ ხალხი საკუთარი თავისაგან? მართლაც როგორ? პლატონისათვის, ვინც წინასწარ ჭვრეტდა ალექსანდრესა და კეისრის მოსვლას, რელური ისტორიული პასუხი იყო პირქუში სურათი ნებადართულობიდან ტირანიაზე გადასვლისა. მისი ანალიზი გარდაუვალი დაცემისა არასოდეს დაკარგავს ცოცხალ ინტერესს: როცა დემოკრატიას, რომელსაც სწყურია თავისუფლება, ბოროტი მერიქიფენი დაუსვია სუფრის თავში, თუ მმართველები პასუხისმგებლობით არ იქცევიან და ნაყოფიერად არ შრომობენ, დაიბარებს ანგარიშს მოსთხოვს და დასჯის, ეტყვის, თქვე წყეულო ოლოგარქებოო. ერთგულ მოქალაქეებს უპატიურად ექცევა, როგორც ბორგილგაყრილ მონებს; მას ჰყავს ქვეშევრდომნი, ვინც მმართველებს ჰგვანან და მმართველები, ვინც ქვეშევრდომებს ჰგვანან: ასეთ ადამიანებს აფასებს და პატივს სცემს, როგორც პირადად ასევე საჯაროდ.
ანარქია სხვადასხვა ზომით იკვლევს გზას კერძო სახლებში და მთავრდება იმით, რომ შეაღწევს ცხოველებში და დაასნეულებს მათ. არც ორ სქესს შორის ურთიერთობისას თავისუფლებისა და თანასწორობის საკითხი უნდა დავივიწყოთ. ისიც უნდა დავამატო, რომ არავინ დაიჯერებს, ვინც არ იცის, თუ რამდენად უფრო თავისუფლები არიან შინაური ცხოველები დემოკრატიის დროს, ვიდრე სხვა რომელსამე სახელმწიფოში; ჭეშმარიტად, როგორც ანდაზა ამბობს, ძუები ისეთივენი არიან, როგორც მათი დიასახლისები და ცხენები და ვირები ისეთი უფლებითა და ღირსებით დადიან, როგორც თავისუფალი ადამიანები; და აუცილებლად დაესხმიან თავს, ვინც შეხვდება და გზიდან არ ჩამოეცლება; და ყველაფერი მზად არის გასკდეს თავისუფლებით.
ოლიგარქიის ნგრევა დემოკრატიის ნგრევაა; დემოკრატიას თავისუფლების მიერ გაზრდილი და გაძლიერებული იგივე სურვილი მართავს; სიმართლე ისაა, რომ რაიმეს გადაჭარბებული ზრდა ხშირად განაპირობებს მოწინააღმდეგე მიმართულების რეაქციას; და ეს შვებას აძლევს არა მარტო წელიწადის დროებს, ბოსტნეულსა და ცხოველებს, არამედ ყველაზე მეტად მთავრობის სახეობებს. გადაჭარბებულ თავისუფლებას მთავრობასა თუ ინდივიდებში მხოლოდ გადაჭარბებული მონობისაკენ მივყავართ. და, ამრიგად, ტირანია ბუნებრივად ამოიზრდება ხოლმე დემოკრატიიდან, და ყველაზე მძიმე ფორმა კი ტირანიისა და მონობისა _ თავისუფლების ყველაზე უკიდურესი ფორმიდან.
მერე იწყება იმპიჩმენტები, სასამართლოები და ურთიერთჩივილები. ხალხს ყოველთვის მოეძევება ფალავანი, ვისაც სათავეში დაიყენებენ და უძიძავებენ, რათა სიდიადეს მიაღწიოს. იგი სათავეში ჩაუდგება პარტიას, რომელიც მდიდრების წინააღმდეგ გაილაშქრებს. ცოტა ხნის მერე განდევნიან, მაგრამ დაბრუნდება თავისი მტრების ჯიბრზე, უკვე ზრდასრული ტირანი. მერე გაჩნდება ცნობილი საჭიროება მცველისა, რათა, როგორც იტყვიან ხოლმე _ “გადავურჩინოთ ხალხს თავისი მეგობარი”.
ერთ გამოსავალს ამ საბედისწერო დაღმასვლიდან პლატონი იმაში ხედავდა, რომ თვითდაოკების შინაგანი კანონითა და რაიმეგვარი ღვთებრივი ჩარევით, ხალხს ყური უნდა დაეგდო თავისი ბუნებრივი წინამძღოლებისათვის და ხელისუფლება გადასულიყო ანარქიიდან ჭეშმარიტ არისტოკრატიაში. ამ დროს, საკითხი დაისმება არა ლიდერების საჭიროებაზე, არამედ იმაზე თუ როგორი ლიდერია საჭირო. ათენის დემოკრატიას ჰყავდა ხმაურიანი ტომი დემაგოგებისა და მლიქვნელებისა, როგორც სხვა დროსაც მომხდარა უზნეობის აღზევებისას. და ამ ადამიანთა ხასიათი მუდამ ერთი და იგივეა: ისინი მართავენ ლიქნითა და წარმავალი ვნებების მყვირალა მხარდაჭერით. არისტოკრატი ლიდერები, როლეთაც პლატონი გულისხმობდა და, ვისაც შთამომავლობის დასაბნევად ფილოსოფოსებს უწოდებდა, სრულიად განსხვავებულნი იყვნენ, ისინი იყვნენ კაცები, ვინც თავის ავტორიტეტითა და გამოცდილებით წამოიმართებოდნენ ბრბოს იმპულსური ემოციების წინაშე. ისინი იყვნენ პოლიტიკოსები, ვინც გაბედავდა არად ჩაეგდოთ ხალხის წყენა, როგორც ბერკმა გაუბედა თავის მხარდამჭერებს ბრისტოლში: “მცდელობა ასიამოვნო ყველას, ახასიათებს მდაბიურ, ხშირად ყალბსა და ფარისეველ ბუნებას . . . მე მართლაც უნდა ვითვალისწინებდე თქვენს აზრს, მაგრამ იმ აზრს, თქვენცა და მეც ხუთი წლის შემდეგაც რომ უნდა გვქონდეს”. ისეთი ფილოსოფოსები უნდა იყვნენ, როგორიც იყო ჯონ სტიუერტ მილი, ვისაც ამომრჩევლების წინაშე ვესტმინსტერში გამოსვლისას ჰკითხეს, ოდესმე თუ გიწოდებიათ ინგლისელი მშრომელებისათვის “ძირითადად მატყუარებიო”, უბრალოდ უპასუხა, “დიახ”. ასეთები უნდა ყოფილიყვნენ პლატონის სახელმწიფოს არისტოკრატები, უბრალო და რაციონალური სურვილების მქონე კაცები, თავისი სულის მბრძანებლები და სხვათა სულების მოძღვარნი. ისინი არ მართავდნენ კერძო კაპიკების გამორჩენისათვის. როგორც სოკრატე ამბობდა, “არაფერს დაუშავებს მსახურს ჩვენი აზრი, რომ იგი უნდა იმართებოდეს, მაგრამ რადგან თვითეული ჩვენთაგანიც მოწოდებულია, რომ ვიმართებოდეთ ღვთაებრივი სიბრძნით, და ეს სიბრძნე ჩვენში გვქონდეს თუ შესაძლებელია, და თუ შეუძლებელია, ჩვენს გარეთ მყოფი ხელისუფლებით, მაშინ რაკი ერთსა და იმავე წინამძღოლს მივყვებით, ჩვენ ყველანი შეიძლება, ჩვენივე კეთილი ნებით, ერთმანეთს დავემსგავსოთ”.
არის რაღაც უცხო და ახლობელი ამ პოლიტიკურ დისკუსიაში, ახლა უფრო ვიდრე ორიათასი წლის წინათ. ამას მიუძღვნა პლატონმა მთელი თავისი სიბრძნე, ხანდახან სოფისტობაზეც არ ამბობდა უარს, ცდილობდა ეჩვენებინა თუ რა სახის განათლება და დარწმუნებისა და ილუზიის ხელოვნება იყო საჭირო ბუნებრივი არისტოკრატების წამოსაწევად და შესანარჩუნებლად. თითქმის იგივე პრობლემას დაუპირისპირდა ბერკი საფრანგეთის რევოლუციის დროს, როცა იმ ამბებით შთაგონებულმა შეუდარებელ მჭევრმეტყველებას მიაღწია თავის ადრეულ ნაწერებში, ბოლოს კი სასტიკ იმედგაცრუებაში ჩავარდა. ბერკი ამ საკითხს ისეთი ნათელი ინტუიციით არ მიახლებია როგორც ბერძენი, და გარკვეული აზრით, მისი ფიქრები, მიხედავად თანამედროვე სამოსისა, უფრო შორს არის ჩვენგან ვიდრე პლატონის სახელმწიფო, რადგან ნაკლებად ეხებოდა ადამიანური ბუნების უნივერსალურ ასპექტებს. და რადენადაც მისი პრაქტიკული გონება თავისი დროისათვის ჩვეული პირობებით იყო შეფერილი, დაკარგა სხვა ეპოქასთან პირდაპირი კავშირი. მაგრამ ის არ მომკვდარა, განსხვავებით ჩემი ლიტერატორი მეგობრისაგან; სიბრძნეს უფრო გრძელი სიცოცხლე აქვს, ვიდრე კაცობრიობის თაობებს, და ძნელად თუ მოიძებნება ჩვენს დროში სხვა წიგნი, ასე აღვსილი პოლიტიკური სიბრძნით, ვიდრე ბერკის ფიქრებია.
და, უპირველეს ყოვლისა უნდა აღვნიშნოთ, რომ არც ბერკსა და არც პლატონს არასოდეს მოსვლიათ აზრად, რომ ყველაზე უკანონო ანარქიის დროსაც კი საზოგადოებას შეუძლია იარსებოს წინამძღოლების გარეშე. მან იცოდა, რომ “ძალაუფლება, როგორიც არ უნდა იყოს, გადაიტანს იმ თავზარდაცემას, რომლის დროსაც იღუპება წეს-ჩვეულებები და შეხედულებები.” ისიც იცოდა და აცხადებდა კიდეც, რომ ის, ვინც სათავეში ჩაუდგება არმიას, დაძლევს სხვა ზეგავლენებსაც; მაგრამ, ამავე დროს, იგი ხედავდა, რომ საფრანგეთის სახელმწიფო მოექცა დემაგოგების ხელში, ვინც ხალხს ამზადებდნენ სისხლიანი და სასტიკი კარნავალისათვის, და მთელი მისი მჭევრმეტყველება წარიმართა და გასაკუთრებული შედეგიც გამოიღო, რათა თავისი ქვეყნისათვის აეცილებინა რევოლუციის ჭირი. ფილოსოფებმა, ვინც მოამზადეს მარატისა და რობესპიერის პირიდან წარმოსათქმელი პოპულისტური მლიქვნელობა, გააძლიერეს მასში ბუნებრივი ბრიტანული უნდობლობა სახელმწიფოსა და ცხოვრების გაძღოლის ყოველნაირი აბსტრაქტული განაზრებების მიმართ; იგი უღრმესი ზიზღით იყო განწყობილი მათადმი, ვინც “წარმოადგენდა მეტაფიზიკურ წინადადებებს უნივერსალური შედეგების მისაღწევად” და ამით “დესპოტიზმის ძალით შეზღუდავდნენ ლოგიკას”. და რამდენადაც დაცული იყო, ჭეშმარიტი ფილოსოფიისა და საკუთარი გამოცდილების მეოხებით, სიყალბისაგან და რაკი საყოველთაო პრინციპებში მწვდომი გონებაც ჰქონდა, იგი მიუბრუნდა “ბუნების მიერ მოძღვნილ კეთილსაიმედო შედეგებს, რაც განაზრებების გარეშე არსებულ სიბრძნეში გამოიხატება და განაზრებებზე მაღლა დგას.” როგორც “ბუნების შეგირდი”, იგი საზოგადოების ჭეშმარიტ წარმართვაში იხედებოდა და მისი შემოქმედების ყველაზე დასამახსოვრებელი ადგილი ის არის, სადაც იგი აღწერს მათ, ვინც თვითონაც ზღვარდადებულნი, “სინათლისა და წინამძღოლობის უნარით” აღვსილნი იქნებოდნენ სხვებისათვის.
ჭეშმარიტი ბუნებრივი არისტოკრატია არ არის კერძო ინტერესი სახელმწიფოში და არც განცალკევებულია მისგან. ის არსებითი, ინტეგრალური ნაწილია რომელიც გნებავთ სწორად ჩამოყალიბებული ორგანიზმისა. ის ამოიზრდება ლეგიტიმური ვარაუდების კლასიდან, რასაც თუ ავიღებთ როგორც განზოგადებას, რეალურ სიმართლედ უნდა მივიჩნიოთ. აღიზარდოს პატივისცემის გარმოცვაში; პატარობაში არ ხედავდეს მდაბალსა და ბინძურს; ისწავლოს საკუთარი თავის პატივისცემა; მიეჩვიოს საზოგადოებრივი აზრის ცენზორულ ზედამხედველობას; ადრეული ასაკიდან გაუწიოს ანგარიში საზოგადოებრივ აზრს; იდგეს ამაღლებულ ადგილზე, რათა შეეძლოს დაინახოს ფართოდ გადაშლილი და უსაზღვროდ მრავალფეროვანი კომბინაციები ადამიანთა და ინტერესთა ვრცელ საზოგადოებაში; ჰქონდეს თავისუფალი დრო კითხვისათვის, გასჯისათვის და მუსაიფისათვის; შეეძლოს დაიმსახუროს პატივისცემა და ყურადღება ბრძენკაცებისა, სადაც არ უნდა შეხვდეს მათ; ჰქონდეს სამხედრო წვრთნა, რათა უბრძანოს და დაემორჩილოს; ნასწავლი ჰქონდეს საფრთხის არადჩაგდება, როცა საქმე ღირსებასა და მოვალეობას ეხება; იყოს ძალზე ფხიზელი, გამჭრიახი და ფრთხილი იმ გარემოებაში, როცა არც ერთი დანაშაული არ რჩება დაუსჯელი, და მცირე შეცდომასაც კი დამანგრეველ შედეგებამდე მივყავართ; შეთვისებული უნდა ჰქონდეს ფრთხილი და ზომიერი ქცევა, შეგნება, რომ იგი მიჩნეულია დამრიგებლად თავისი თანამოქალაქეებისა, უმძიმესი გასაჭირის დროს და უნდა იმოქმედოს როგორც შუამავალმა ღმერთსა და ადამიანებს შორის; უნდა საქმიანობდეს როგორც წარმმართველი კანონსა და სამართალში და ამდენად იყოს პირველ კეთილისმყოფელთა შორის კაცობრიობისა; იყოს პროფესორი მეცნიერებასა თუ ლიბერალურსა თუ შემოქმედებით ხელოვნებაში; იყოს მდიდარ ვაჭართა შორის, რომელთა წარმატებას თან უნდა სდევდეს მძაფრი და ენერგიული თანაგრძნობა და ფლობდნენ სიქველეს სიბეჯითისა, წესრიგისა, მდგრადობისა და ნერგავდნენ ადათობრივ პატივისცემას სამართლისადმი; ეს არის კაცის თვისებანი, რაც, ჩემი აზრით, აყალიბებს ბუნებრივ არისტოკრატიას, ურომლისოდაც არ არსებობს არც ერთი ერი.
ჩვენი თაობის ბრძენთა შორისაც კი, მრავალნი არ დააყოვნებენ მოწონებით გამოეხმაურონ ბუნებრივი არისტოკრატიის ამ ნათელ სურათს, მაგრამ სულ სხვაა, როცა მივადგებით იმ პირობებს, რითაც ბერკი ამტკიცებდა ამგვარი კლასის არსებობასა და უპირატესობას. მიუხედავად “განმანათლებლობის” ერთგვარი ნაზავისა, რასაც იმ ეპოქაში ცოტა ვინმე თუ გაჰქცევია, ბერკი ღრმა უნდობლობით ეკიდებოდა ადამიანთა თავნება, თავკერძა ბუნებას და, მის შესაკავებლად, აქზებდა პასიურობას, რაც დაპირისპირებულია ადამიანის ბუნებაში რეალურად არსებულ აქტიურ ძალებთან. ამ პასიურ ინსტინქტს იგი “წინასწარრწმენას” უწოდებდა _ გაუაზრებელსა და ეჭვშეუტანელ მიდრეკილებას ოჯახისა და “იმ მცირე დაჯგუფებისადმი, რითაც საზოგადოებას მივეკუთვნებით”, რის საშუალებითაც ჩვენი მიდრეკილებები ყოველთვის ემთხვევა გააზრებული მოვალეობის გრძნობებს და თანდათანობით გადაიზრდება განსაკუთრებულ ინსტიტუტებში ჩვენი ქვეყნისა; “წინასწარრწმენას ადამიანის სიქველენი გადაჰყავს ჩვეულებებში, . . . და სწორედ წინაწარრწმენების გავლით გადაიქცევა მისი მოვალეობა მისი ბუნების ნაწილად”. ამრიგად, წინასწარრწმენა შემაკავშირებელი ძალაა, რაც ქვემოდან ზევით მუშაობს; შესაბამისი ძალა, რაც ზემოდან მოდის, “ადათებრივი ძალა” გახლავთ _ ანუ ფლობა ჩვეულებათა მიერ განმტკიცებულ უფლებათა და ძალაუფლებათა. სხვა სიტყვებით, ბერკს სწამდა, რომ ერთადერთი პრაქტიკული გზა, ბუნებრივი არისტოკრატიის უზრუნველსაყოფად, იყო ადათებრივი ოლიგარქიის აღიარება; და მოგვიანებით, როცა ყველაფერი დაითვლება და დალაგდება _ და ამას სიბრძნედ ვერ ჩავუთვლით, რომ ბრმა თაყვანისმცემელი იყო ვიგების ოჯახებისა, ვინც მაშინ მართავდნენ ინგლისს _ სჯეროდა, რომ განათლებული და მოწინავე ადამიანები უკვე დაიძებნებოდნენ ანუ მათი უპირატესობის გათვალისწინებით ისინი გაიაზრებოდნენ კლასად, ვისაც შეხედულებები მემკვიდრეობით გადმოსცემოდათ პრივილეგიებისა და ღირსების შედეგად.
ასე იმიტომ სწამდა, რომ მისი აზრით წინასწარრწმენა და ადათი ჰარმონიაში იყვნენ უნივერსალური ბუნების მეთოდებთან. უეცარი ცვლილებები სძულდა და ისტორიის ყოველ თავში კითხულობდა, რომ მხოლოდ საღი სოციალური განვითარება განაპირობებდა ნელსა და თანამიმდევრულ ზრდას ნიადაგში ღრმად ჩანერგილი მცენარისა, უძველესი მიწისქვეშა წყაროები რომ კვებავდა. ამ გეგმით, წინასწარრწმენა იყო მოკავშირე დროის ძალებისა, ნაოცნებარ იმედებს ხელშესახები რეალობისადმი მოვალეობის გრძნობით რომ აღუდგებოდა წინ და აიძულებდა წამოჩიტულ თეორიას ხანგრძლივ კამათში დაემტკიცებინა თავისი სიმართლე. და დროის ძალას გვერდში ამოდგომოდა მონათესავე, პრივილეგიებში პერსონიფიცირებული ძალა წესრიგისა და დაქვემდებარებისა. “განწყობა შენახვისა და შეძლება გაუმჯობესებისა. ერთად აღებული,” იქნებოდა ბერკისეული სტანდარტი სახელმწიფო მოღვაწისა; “ ყველაფერი დანარჩენი ვულგარულია კონცეფციისას და სახიფათოა განხორციელებისას.” განსაკუთრებით ამაღლებულ პასაჟებში იგი ერთმანეთს ურწყავს იდეებს ჰობსის სოციალური კონტრაქტისა და განწმენდის ჰუკერისეული ღვთაებრივი უნივერსალური კანონისა და ჰარმონიაში მოჰყავს ახალი კონცეფციით ევოლუციური ზრდისა. “თვითეული კონკრეტული სახელმწიფოს თვითეული კონტრაქტი”, ამბობს იგი, “მხოლოდ ერთი ნაწილაკია მარადიული საზოგადოების დიადი პირველქმნილი კონტრაქტისა, რაც აკავშირებს დაბალს მაღალ ბუნებასთან, აკავშირებს ხილულ და უხილავ მსოფლიოებს, იმ მყარი ხელშეკრულების მიხედვით, რომელიც ურღვევი ფიცითაა განმტკიცებული, და რომელიც თვითეულ ფიზიკურსა და ზნეობრივ ბუნებას თავის კუთვნილ ადგილს მიუჩენს.” და, ამიტომაც, “ჩვენი პოლიტიკური სისტემა განლაგებულია მსოფლიო წესრიგის სიმეტრიის შესაბამისად, და არსებობის იმ წესის მიხედვით, რომელიც ეძლევა გარდამავალი ნაწილებისაგან შემდგარ მარადიულ სხეულს; სადაც, უდიადესი სიბრძნის შემწეობით, ყალიბში, ერთ მთლიანობად ესხმება უდიადესი საიდუმლო ადამიანური რასის გაერთიანებისა, რაც არასოდესაა ბებერი, ახალგაზრდა ან შუა ხნისა, არამედ უცვლელი წესით მიემართება და მარადიული კვდომით, დაცემით, განახლებით აგრძელებს გზას. ამრიგად, სახელმწიფოს მართვაში ბუნების წესის შენარჩუნებით, თუ გავუმჯობესდებით, სრულიად ახალი არა ვართ, და თუ დავქვეითდებით, არასოდეს ვართ სრულიად ბებერი.
თუ ღრმად ჩავხედავთ წინასწარრწმენისა, პრივილეგიებისა, დროისა და მორჩილების იდეებს, რათა ვიხილოთ მათი მაცოცხლებელი პრინციპი, ვფიქრობ, წარმოსახვის ნიჭის სიჭარბეში მივაგნებთ. ეს წარმოსახვითი საფუძველი არც ბერკის თხზულებებსა და სიტყვებს აკლია, და პირველი ესეიდან, “უნაკლო და მშვენიერი”, მოყოლებული, ბოლო ამოფრქვევმდე საფრანგეთის რევოლუციის გამო, მუდამ ვერ უსხლტებოდა მტრების განქიქებას. ტომ პეინმა კარგად ისარგებლა ამ თვისებით “ადამიანის უფლებებში”, რაც “ფიქრების” პასუხად დაწერა. “რაინდობის ეპოქა გარდავიდა”, აღმოხდა ბერკს, მარია ანტუანეტას შესახებ, თავისი ცნობილი ტირადის ბოლოში. “ყველაფერი შეიცვალა, ყველა ტკბილი ილუზია, რაც არბილებდა ძალაუფლებას და ალიბერალუბდა მორჩილებას, ჰარმონიში მოჰყავდა ცხოვრების სხვადასხვა ბნელი მხარეები და შემპარავი ასიმილაციით შემოჰქონდა პოლიტიკაში გრძნობები, რაც ამშვენებდა და ანაზებდა პირად ცხოვრებას, უნდა განქარდეს ამ ახალი იმპერიით სინათლისა და გონებისა. ცხოვრების ყოველი რიგიანი სამოსი ჩამოიხევა. ყოველი ამაღლებული იდეა, მოწოდებული ზნეობრივი წარმოსახვის სკივრიდან . . .” ამის გამო პეინმა საშინელი დარტყმა მიაყენა. დასცინა მის გლოვას საფრანგეთის დედოფლის გამო, როგორც მდარე სენტიმენტალური რაფსოდიას და მზაკვრული ქირქილი დაიწყო ბერკის სიტყვებზე: “მის წიგნში ვერ ვიპოვე თუნდაც ერთი თანამგრძნობი გამოხედვა და სიბრალულის შემცველი ფიქრი, მათადმი ვინც უკიდურეს სიდუხჭირეს განიცდის, უიმედოდ და უნუგეშოდ გამოკეტილა ციხეებში. მტკივნეულია უყურო თუ თუ როგორ ფლანგავს კაცი თავის ნიჭიერებას. ბუნება უფრო გულმოწყალე გამოდგა მრ. ბერკის მიმართ, ვიდრე საფრანგეთის დედოფალისა. მის გულს სინამდვილეში ტკივილი არ მისდგომია, წარმოსახვითი თავზარდაცემის მსგავსი. იგი დარდობს ბუმბულის გამო და ავიწყდება მომაკვდავი ჩიტი.”
ჰო, არის სიმართლის ელემენტი პეინის შემოტევაში, მაგრამ ფაქტების დამახინჯებაც არის. იმის თქმა, რომ ბერკს არ ადარდებდა ჩაგრულთა და დუხჭირთა ბედი, უსინდისო ცილისწამებაა, რასაც აცამტვერებს “ფიქრების” მრავალი ადგილი და მთელი მისი კარიერა. “თუ უკიდურესობამდე მივალთ”, განაცხადა ბერკმა ერთხელ პარლამენტში, ისე, რომ არ შეშინებია წინააღმდეგობაში ჩავარდნისა, “და სისხლიმღრელი დაპირისპირება მოხდება, ღმერთმა დაგვიფაროს! ღმერთმა დაგვიფაროს! ჩემი ადგილი განსაზღვრულია; მე ვარჩევ დავდგე მდაბალთა, სუსტთა და ღარიბთა მხარეს.” მაგრამ, მიუხედავად ამისა, როგორც არ უნდა განვმარტოთ, ფაქტია, რომ ჩვეულებრივ ვითარებაში, ბერკის იდეები ხელისუფლების შესახებ ჩამოყალიბებული იყო და მისი გრძნობები ცხოვრებისადმი მისი წარმოსახვის მკვეთრი ფერებით იყო შეფერილი და, რომ, მისი აზრით, მსოფლიო, დიდწილად, სწორედ ამ ძალით იმართებოდა. ვეჭვობ შეიძლებოდეს უფრო დიდი განსხვავების აღმოჩენა იმგვარ გონებათა ანალიზისას, რომელთაც ბერკი მიეკუთვნებოდა და რომელთაც პეინი მიეკუთვნებოდა, ვიდრე წარმოსახვის ამ რიგითა და ქსოვილით მოჩანს.
ამ მხრივ ბერკი თავისი ხალხის ინსტინქტების მატარებელია, და გარკვეულად აჭარბებს კიდეც მას; რადგან რასაც ბრიტანულ ხასიათად მივიჩნევთ, მნიშვნელოვანწილადაა დამოკიდებული სწორედ წარმოსახვის სიჭარბეზე, მოსაწყენ მგრძნობიარობასა და ზანტ ინტელექტთან შედარებით. თუ ჩავუკვირდებით, ეს არის ის, რაზეც ბეიგჰოთი მიანიშნებდა, როგორც ინგლისის მხსნელ სიჩლუნგეზე მიანიშნებდა და ის, რასაც უოლპოლი გულისხმობდა, როცა ამბობდა “კარგი განცდაა [ყურადღება მიაქციეთ კონტრასტს განცდასა და მგრძნობიარობას შორის] ინგლისელთა, რომ უკეთესად არ ხატავდნენ.” იგივე თვისება შთააგონებდა ბერკს, როცა დიად შედარებას ახდენდა ფრანგული თავქარიანობისა და ბრიტანული აღუშფოთველობისა: “რადგან, როცა ნახევარი დუჟინი ჭრიჭინა გვიმრის ქვემოდან მიდორს გააყრუებს მომაბეზრებელი ჭრიჭინით, ამ დროს ათასობით მსხვილფეხა საქონელი, შეფარებული ბრიტანული მუხების ჩრდილში, მდუმარედ იცოხნება, გთხოვთ ნუ წარმოიდგენთ, რომ ვინც ხმაურობს მხოლოდ ისინი იმყოფებიან მინდორზე”. ამაღლებულ შემოქმედებაში, როცა მგრძნობიარობა და ინტელექტიც იზრდება, წარმოსახვა, ეჭვგარეშეა არის წყარო უდიდესი ინგლისური პოეზიისა და მჭევრმეტყველებისა, მაგრამ უფრო დაბალ დონეზე, რაზეც ახლა ვმსჯელობთ, ის უფრო დუნეა, თუმცა ძლიერი და მიმზიდველი, განსახიერება იმისა, რაც ნაცნობია და შინაურული: ის არის საწყისი იმ წინასწარრწმენისა, რეალური ვითარებისა და ურთიერთობებისათვის, რასაც ბერკი შინაარსის მშობლად მიიჩნევდა. და შინაარსის შემწეობით ის წარმოშობს ერთგვარ ეგოტისტურ კმაყოფილებას სიმდიდრითა და პრივილეგიებით, რაც ყველას თვალწინ ხდება, და რაც უბრალო ხალხს შეაძლებინებს მონაწილენი გახდნენ იმისა, რაშიც მატერიალური წილი არ უდევთ.
უფრო მდაბალ ბუნებაში ამის გამო აღიძვრება განცდა, რასაც ვგმობთ როგორც სნობიზმს; უფრო ამაღლებულში კი დიდსულოვნებას იწვევს. “გულის გამაკეთილშობილებელ პრინციპს ვერ შეიგრძნობს ის, ვისაც სურს გაათანასწოროს ყველა ხელოვნური ინსტიტუტი, რომლებიც დაარსებულია აზრის განხორციელებისა და დევნილი შეფასებებისათვის მუდმივობის მისანიჭებლად. ესაა გესლიანი, ბოროტი, შურიანი განწყობა, რომელსიც ვერ აღიქვამს რეალობის ან სიქველის რაიმეგვარ გამოხატულებს და სიხარულით შეჰყურებს იმის დაცემას, რაც დიდხანს ბრწყინვალებითა და სიამაყით იფურჩქნებოდა.” ამრიგადაც, წარმოსახვა თანამონაწილეა დროისა, ისევე როგორც კანონმორჩილებისა; მართლაც, მისი უღრმესი და და უკეთილშობილესი ფუნქცია მდგომარეობს მის ძალაში ატაროს ის, რაც ოდესღაც აღქმული და შეცნობილი იყო აწმყოს ცოცხალ ნაწილად და ფაქტორად და არ არსებობს უფრო დამაჯერებელი გამოცდა კაცის გონების დონისა, ვიდრე მდგომარეობა, როცა იგი განიცდის შორეულ წარსულს, როგორც ცოცხალ და უშუალო კანონებს თავისი არსებობისა. ამგვარად, წარმოსახვა უმთავრესი შემოქმედი და შემწეა საზოგადოების დიადი სამახსოვრო ინსტიტუტებისა, როგორებიცაა გვირგვინი, ეკლესია და სახელმწიფოს სხვა ბრწყინვალე დაწესებულებები, რაც გახორციელებული ადათებია და ასე იძენს ტრადიციის სული ფორმასა და საშიშ ავტორიტეტს ცოცხალთა შორის. არავის სჭირდება იმის ახსნა თუ რამდენად ღრმად გრძნობდა ბერკი ადათებრივ უფლებას წარმოსახვისა; არც ნაცნობი პასაჟების ციტირებაა საჭირო იმის საჩვენებლად თუ როგორ უყვარდა ბრიტანული მონარქია და მის ციხე ბურჯად მდგარი კეთილშობილები, “ამაყად რომ იცავდნენ უინძორს, ზვიდად წამომართულნი და გარშემორტყმულნი თანატოლი ციხე-კოშკების ორმაგი სარტყელით”, ან ეკლესიას როგორ მოუწოდებდა “აღემართა მიტრით მოსილი სახე, სასამართლოებსა და პარლამენტებში”. ასეთია ჭეშმარიტი ბერკი; მან იცოდა, ისევე როგორც პეინმა, რომ ამ ინსტიტუტების შემწეობა მათ სიმბოლურ ძალაში იყო და აღემატებოდა ადამიანის წარმოსახვას და თუ მათ ამ ძალას გამოაცლიდი, დაემხობოდნენ აწმყოს აგერსიული ვნებების ფერხთქვეშ ან შემორჩებოდნენ, როგორც სისხლისაგან დაცლილი არარაობანი. იგი ფიქრობდა, რომ ცხოვრების ჭეშმარიტი ღირებულება წარმოსახვის მნიშვნელობაში იყო, და არ რცხვენოდა ეღიარებინა, რომ ტრაგედია და დაცემა მეფეთა, რადგან თავისი პიროვნებაში უძველესი ინსტიტუტების ბედისწერას ატარებდნენ, უფრო ღრმად შესძრავდა მას, ვიდრე უბრალო ადამიანის ტანჯვა.
მოსწრებული და შეზღუდული ინტელექტისათვის მეტად იოლია მასხარად აიგდოს ბერკის ნდობა წარმოსახვისადმი, მაგრამ ფაქტია, რომ არაფერია უფრო პრაქტიკული ვიდრე აღიარება წარმოსახვის მბრძანებლობისა ადამიანურ საქმიანობაზე; ნაპოლეონ ბონაპარტემ არა თქვა, წამოსახვა მართავს მსოფლიოსო? ბერკი არ მომკვდარა; მისი ნაწერები ამოუწურავი მარაგია შთაგონებისა და სიბრძნისათვის. მაგრამ ისიც მართალია, რომ მისი იდეები მთლიანად ვერასოდეს გათავისუფლედნენ ფესვებისაგან და მისი არგუმენტების არსი გახლართულია ვარაუდებში. თუმცა იგი მშვენივრად ხედავდა ნაკლოვანებებს ადათებრივი და ბუნებრივი არისტოკრატიის რეალური ერთობისა, მაინც არ შეეძლო, მთელი მისი გამჭრიახობის მიუხედავად, ეღიარებინა მხოლოდ მეორის არსებობა, მისსივე ღისებითა და უფლებებით. რაიდობის ეპოქა გარდქარდაო, აღმოხდებოდა მას; იგი ხედავდა, რომ ადათების ეპოქაც, რაც არ უნდა შეხიდებოდი, განწირული იყო, არა მარტო საფრანგეთში, არამედ ინგლისშიც და მის გაქრობასთან ერთად, ბერკის წარმოსახვით, სიცარიელეღა რჩებოდა. შედეგად ის მივიღეთ, რომ დღევანდელი მთავრობა თავისი საფუძვლებით ორიათასი წლის წინანდელი ბერძენი ფილოსოფოსის წარმოდგენას უფრო შეესაბამება, ვიდრე თანამედროვე ინგლისელისა. და დაგვრჩა საპასუხოდ გაშიშვლებული შეკითხვა: როგორ უნდა წარუძღვეს საზოგადოებას, რომელმაც ეს ეს არის დააღწია თავი საძულველ პლუტოკრატიას, ბუნებრივი არისტოკრატია, რომელსაც ნიშანწყალიც არ გააჩნია ძველი ადათებისა საკუთარი ავტორიტეტის წარმოსაჩენად? იზეიმებს ჭეშმარიტი სამართლიანობა, რაც გამოარჩევს და უბოძებს ძალუფლებასა და გავლენას შიანაგანი გამორჩეულობის გამო? თუ ის ეგრეთწოდებული სამართლიანობა გაიმარჯვებს _ რასაც ვერავინ ბედავს უსამართლობა უწოდოს _ რაც წარმოგვიდგება, როგორც თანასწორი შესაძლებლობა, მაგრამ პრაქტიკულად, იმით რომ აურ-დაურევს ასაკს სქესსა და ხასიათს, მივა არაადამიანურ დოქტრინამდე, რომ ძალა განსაზღვრავს უფლებას, და მნიშვნელობა არა აქვს ეს ძალა ფულის მატერიალური სიძლიერიდან წამოვა თუ რაოდენობის ეჭვიანი ტირანიიდან.
ლიდერები იქნებიან, როგორც ყოველთვის ყოფილან. ლიდერები ახლაც არიან ყოველი კლასიდან და მათი სახელები ცნობილია. მდაბალ ლიდერს ახლაც დემაგოგს ვუწოდებთ და მისი განსაზღვრება ახლაც ისეთივეა, როგორც მაშინ, როცა ტერმინი მოიგონეს: “მლიქვნელი ხალხისა”. ან თუ განსაზღვრება ბუნდოვნად გვეჩვენება, დემაგოგს იცნობთ იმით, რომ იგი გამოირჩევა უზარმაზარი ფიზიკური და გონებრივი აქტიურობით, და მაინც, ამ არაჩვეულებრივ ნიჭიერებას გონივრულად კი არ იყენებს, რათა შეინარჩუნოს წარმოსახვის მაღალი დონე, არამედ დაუღალავად დარბის და საზოგადოების გონებას ხმაურიანი განგაშით ავსებს. დემაგოგი ის არის, ვინც სახალხოდ გაჰყვირის მთავრობის უპირველესი მიზანი “ყოველთვის უნდა იყოს, უბრალო მოქალაქისათვის თანაბარი უფლების მინიჭება”; და მერე, თვითონ იმით გამოარჩევს თავის უფლებასა და ხასიათს, უღალატებს მეგობარს, ბოროტგანზრახვით გააუკუღმართებს მის სიტყვებს, როგორც კი ამ მეგობარს სახალხო ნების ღალატს დასწამებენ და უარყოფს მასთან ურთიერთობას. დემაგოგია ის, ვინც პატივცემული იყო, როგორც დიდი პოლიტიკური პარტიის ლიდერი, და მერე, როცა დაამხობენ, მოჰყვება თავისი ყოფილი პარტიის მხილებას, როგორც პრივილეგიების იარაღისა და კორუფციის ბუდისა. დემაგოგია ის, ვისაც ახალი პარტიის პრიციპების გაცხადებისას, პირზე აკერია მაგიური სიტყვა “სამართლიანობა”, რასაც იგი ავსებს სპეციფიური ფრაზით, “შესაძლებლობათა თანასწორობა”, ბოლოს კი სამართლიანობა მთავრობისათვის დაოკების ყველანაირი წესის მოხსნად გადაიქცევა, და დარჩება მხოლოდ უმრავლესობის ნება, მაშინვე რომ უნდა შესრულდეს სწორი იქნება თუ მრუდი. რადგან “შეუძლებელია გამოიგონო კონსტიტუციური საშუალებები რაც ხელს შეუშლიდა სახალხო ნებას მრუდე საქმე ეკეთებინა, ისე რომ ხელი არ შეეშალა კარგი საქმის კეთებში. ერთადერთი უსაფრთხო გზა ამ დიადი ამერიკული დემოკრატიისათვის ისაა, რომ საზოგადოებრივი აზრის რეალური ეფექტურობა მოხერხდებოდეს”.
აქამდე მისასვლელად ჩვენი სანიმუშო დემაგოგი გზიდან ჩამოიცილებდა ყველა დაბრკოლებას, რაც შეიძლება გაჩნდეს იმ მომენტისათვის არსებულ შეხედულებასა და ამ შეხედულების კანონად გარდაქმნას შორის. ამისათვის საჭიროა ინიციატივა და რეფერენდუმი. კანონმდებლებზე მაღლა დგას კონსტიტუცია, გამოგონილი იმისათვის, რომ კანონმდებლები ყოველ კონკრეტულ შემთხვევაში არსობრივად მოერგებოდნენ იმას, რაც ჩაიწერა, როგორც საერთო ბრძნული მიმართულება მთავრობისა. ეს გახლავთ შემაკავებელი ნაჩქარევი ქმედებისა და გულისხმობს გარკვეულ უნდობლობას გავრცელებული განსჯისა იმ დროისათვის როცა ვნებები და დაბნეულობანი ბატონობს. ამიტომ ჩვენი დემაგოგი დაიწყებს კონსტიტუციის გაფეტიშების მხილებასა და განქიქებას. ხალისით მოუყრუებს ფაქტს, რომ კონსტიტუციის შექმნა და გარდაქმნა ზოგიერთი შტატისათვის თავშექცევის სახეობაა და რომ თვით ფედერალური კონსტიტუციაც კი შეიძლება შესწორდეს დიდი ძალისხმევის გარეშე, როცა ხალხის აზრი რეალურადაა ჩამოყალიბებული (როგორც სენატორების არჩევა შეასწორეს ახლახანს იოლად), იგი დაბეჯითებით მოიხმობს ოჰაიოს საკონსტიტუციო კონვენციას “უზრუნველვყოთ ეს კონსტიტუცია საშუალებებით, რაც შეაძლებინებს ხალხს სწრაფად, საჯარო აზრის გათვალისწინებით, შესაბამისი განსჯისა და განხილვის შედგად, საბოლოოდ და აპელაციის გარეშე, შეიტანოს შესაბამისი ცვლილება კონსტიტუციის ნებისმიერ პუნქტში”; და ეს ცვლილება ხდება არა სამართლებრივად, ესე იგი ამ სიტყვის პირდაპირი გაგებით, არამედ იმის გათვალისწინებით თუ რა არის სწორი.
მაგრამ მთელ შხამს იგი მიმართავს სასამართლოების წინააღმდეგ, რადგან მათშია გადმოღებული საბოლოო თვითმყოფადობა ჟინიანობისაგან დამოუკიდებელი, განცდებზე ამაღლებული განსჯისა, და ამიტომაც უკანასკნელი დაბრკოლებაა დემაგოგის საქმიანობის გზაზე. კანონის ინტერპრეტაცია ცხოვრების პირობებისდა შესაბამისად ნიშნავს პასუხისმგებლობის ხალხზე დაკისრებას. თუ საჭიროა მათ უნდა შეეძლოთ გამოიძახონ მოსამართლე, ვინც მათ მოთხოვნებს არ ემორჩილება და, სხვა თუ არაფერი, შეცვალონ სასამერთლოს ნებისმიერი გადაწყვეტილება, რაც არასწორად ეჩვენებათ. იგი მიიჩნევს, რომ ამ გზით უზრუნველჰყოფს “დამოუკიდებელ სამართალს”! იმისათვის რომ დანერგოს გამოძახების პრაქტიკა, იგი ბრალს სდებს სასამართლოებს, რო ისინი უარს ეუბნებიან შტატების მოსახლეობას განახორციელონ თავისი უფლებები, როგორც თავისუფალმა ხალხმა.” ამის მერე მოიხმობს იმას რასაც ნიუ იორკის ”ტიპიურ” საქმეს უწოდებს, სადაც მოსამართლეებმა მუშათა კომპენსაციის აქტი არაკონსტიტუციურად სცნეს. “სხვა სიტყვით რომ ვთქვათ, მათ დაიჟინეს, რომ კონსტიტუცია პერმანენტულად დაწყევლიდა ჩვენს ხალს სისწორ-სიმრუდით და გაამუდმივებდა სასტიკ უკანონობას.” ამ ტირადას, რომელიც 1912 წელს წარმოითქვა, მოჰყვა ემოციების აგიზგიზება; სწორედ ამ დროს ესხმოდა დემაგოგი თავს სასამართლოებს და გამუდმებულ უკანონობას სწამებდა და მექანიზმი მზადდებოდა კოსტიტუციაში დამატების შესატანად და ორ წელიწადზე მოკლე დროში ეს მარადიული წყევლა უკუაგდეს და შეიტანეს დამატება საკონსტიტუციო კანონში, მშრომელთა სრული მხარდაჭერისა. ასეთია ფაქტების დესპოტიზმი და ამ შეურაცჰმყოფელ თავდასხმებს მოსდევს მაღალი დონის მლიქვნელობა. “ თუ ამერიკელი ხალხი ვერ ეწყობა სახალხო მთავრობას და თუ ისინი, ნაცვლად იმისა რომ იყვნენ ბატონები, მსახურები არიან იმ ხალხისა, რომლებსაც თვითონ მისცეს სამსახური.”
დემაგოგის გამორჩევა იოლია, იგი თვითონ წარმოსახავს თავის თავს. ერთი შეხედვით, მისი გამორჩევა შეიძლება გამორჩეული თვისებით: იგი ისაა, ვინც მუდამ კაცობრიობის უფლებათა ძიებაშია, და უკიდურესად სძულს უეჭველი და უდავო ფაქტები; იგი ჰიპნოზური ლაქლაქით მუდამ არწმუნებს ხალხს მიჰყვნენ პირველ იმპულსურ ემოციებს და მართალნიც იქნებიან და დაცულნიც, და რომ ყველა ინსტიტუტი, რომელიც კი მათზე ბრძენია უნდა აღიგავოს პირისაგან მიწისა, უნდა აღიგავოს ყოველი დაბრკოლება, რაც წინ აღუდგება მათ ცვალებად ბუნებას. პორტრეტის დასასრულებლად დაგვჭირდება ბერკის მიერ დახატული პორტრეტი პირნათელი წინამძღოლისა, ვინც ჯანსღი განსჯით თავისუფლების კანონს ადგენს. “ადამიანები მომზადებულნი არიან სამოქალაქო თავისუფლებისათვის იმისდა პროპორციულად თუ როგორია მათი დისპოზიცია მათს მადაზე დადებული ბორკილების მიმართ; იმისდა პროპორციულად თუ როგორია მათი სიყვარული სამართლიანობისადმი, რაც მათ სიხარბეზე მაღლა დგას; იმისდა პროპორციულად თუ როგორ აღემატება მათი აღქმის სისაღე და სიფხიზლე მათსავე ფაციფუცსა და ვარაუდებს; იმისდა პროპორციულად თუ რამდენად არიან განწყობილნი მოისმინონ კეთილი და ბრძნული რჩევანი არამზადების მლიქვნელობის ნაცვლად; საზოგადოება მანამდე ვერ იარსებებს, სანამ ნებისა და მადის მაკონტროლებელი ძალა არ განთავსდება სადმე, და რაც უფრ ნაკლებად არის შინაგანად, მით უფრო მეტი უნდა იყოს გარედან. მარადიული კონსტიტუციის ძალით, გაუწონასწორებელი ხასიათის მქონე ადამიანი თავისუფალი ვერ იქნება. მათი ვნებები არის მჭედელი მათივე ბორკილებისა.” ან უფრო შორს წავიდეთ უკან და ვნახოთ პლატონიისეული პორტრეტი წინამძღოლისა, ვინც მოიპოვებს უფლებას დაარწმუნოს სხვები მოიქცნენ თავშეკავებულად და ბეჯითი წვრთნით მოიპოვონ სიქველე საკუთარი ცხოვრებისა.
მაგრამ ყველაზე ღირსშესანიშნავი ნიმუში დემოაგოგიისა დღეისათვის, კაცი კი არ არის, თუნდაც ელვაშემოხვეული იყოს, არამედ ინტიტუტი. არსებობს გაზეთები და ჟურნალები, მილიონობით მკითხველისათვის ხელმისაწვდომი რომლებმაც ხელოვნება სრულყოფილ სისტემამდე დაიყვანეს. მათი მეთოდი მარტივი და ეფექტურია: მუდამ გამოეხმაურე წამიერ ემოციას და ისე წარმოაჩინე, რომ გაამართლო მისი უკიდურესობანი. ამრიგად, მაშინ როცა საერთაშორისო შურის ტალღა დამცხრალია და აღარ აღელვებს ხალხის გონებას, ჩვენი ჟურნალების სარედაქტორო მოწინავეები ხოტბას ასხამენ ძმურ სიყვარულს და აქებენ ხალხს, როგორც ერებს შორის მშვიდობის დიად წყაროს. მაგრამ საკმარისია აღიძრას რაიმეგვარი რასობრივი შუღლი, როგორიცა თვეების წინ დაწყებული ომის ჩვენსა და ესპანეთს შორის, ან იტალიის აფრიკული რეიდი და იგივე ჟურნალების მოწინავე სტატიები ყოველდღიურად წააქეზებენ ეროვნულ შუღლს და გააღრმავებენ მის მორევს. იმ დღეებში, როცა არავითარი სენსაციური ამბავი არ ხდება ჟურნალები მომხიბვლელსა და სენტიმენტალურ ქადაგებებს იწყებენ ოჯახისა და ბინის საკითხებზე. რა უნდა იყოს უფრო ზნეობრივი, თუნდაც ისეთ დაშაქრული დარიგებაზე, ბავშვები მოგზაურობისას მზეზე წოლასა და მზის ყურებას აარიდეთო. მაგრამ საკმარისია რაღაც დანაშაული ან სიხარბის ფაქტი გამომჟღავნდეს, რომ იგივე ჟურნალებს წამსვე დაავიწყდებათ ოჯახი, მეუღლე და სასიამოვნო მოვალეობანი, ის სულელური ძველი ზნეობანი, თუ როგორი უნდა იყოს სიყვარული და გადაერთვებიან გულისამრევი ვნების მორევის აღწერაში, მკვლელობებსა და იმის ხატვაში თუ როგორ შეკავშირდნენ ორი ადამიანი მგზნებარე ვნებით; ან იმ სამარცხვინო კავშირს აღწერენ ქორწინება რომ დაარღვია და უხვად იყენებენ ტერმინებს, “ლტოლვა” და “გულის სატრფო”. და ყოველთვის, დრო და დრო, ხალხში შეარყევენ ხოლმე პასუხისმგებლობის გრძნობას, შეცდმებისა და გადაგვარების მიმართ, იმით რომ ოსტატურად მიანიშნებენ ადამიანების ჯგუფზე, სრულიად დაცლილზე ჩვეულებრივი ადამიანურობისაგან, ვინც სხედან განცალკევებულნი, საიდუმლო კრებებზე აწყობენ შეთქმულებებს მთავრობის სახელის გასატეხად. ჩვენი საჯარო დანაშაულები ჩვენს მიერ კი არ არის ჩადენილი, კონსპირაციის შედეგია.
ეს საქმიანობა, განსხვავებული ფორმებით, მრავალი საუკუნეა წარიმართება. დღეისათვის კი კეთილშობილურ მაქსიმაში ჩამოვაყალიბეთ, რაც ყოველდღიურად გაისმის კათედრებიდან, გაზეთებიდან და ქუჩაშიც: “დემოკრატიისაგან განკურნება უფრო მეტ დემოკრატიაშია”. ეს სიცრუეა და ვიცით, რომ სიცრუეა. ვიცით, რომ დემაგოგის ამგვარ მოწოდებას წარსულში გამუდმებით მივყავდით ანარქიამდე და დესპოტიზმამდე; და ვიცით, რომ თუ დღეს ამ ძალებს არ დავუპირისპირდებით და ასე დავტოვებთ გალაღებულებს, იგივე შედეგებს მივიღებთ, თავისუფლება შეიზღუდება და ქარტიები გაჰქრება, და ყველანი შეხედულებათა მონად ვიქცევით. ამ თვითნებობის ბოროტებისაგან განკურნება ხალხის აშვებაში კი არ არის, არამედ იმაში, რომ ხალხმა პატივი სცეს ნამდვილ ლიდერებს. დემოკრატიისაგან განკურნება მეტ დემოკრატიაში კი არა უკეთეს დემოკრატიაშია.
და განკურნება არც იმ პირების გამოჩენაზე გახლავთ დამოკიდებული საზოგადოებაში ვისაც აზროვნება შეუძლია, რადგან ამ ქვეყნად მრავლად არიან ასეთები; არამედ უფრო მეტად იმაზეა დამოკიდებული, რომ ამ რჩეულ წევრებს საზოგადოებისა წინამძღოლობაც შეეძლოთ. საშიშროება მაშინ ჩნდება სახელმწიფოში როდესაც გავლენითა და ღირსებით აღჭურვავენ თავის დემაგოგებს. ამ დროს, უფრო დახვეწილი ინტელექტის მქონე მოქალაქეები, ჭეშმარიტად მოაზროვნე ფილოსოფოსები, ვინც შეძლეს შეეღწიათ საკუთარი სულების სომაგრეებში, უნდა ჩამოცილდნენ საზოგადო საქმიანობას და განმარტოვდნენ სიმაგრეებში, როგორც სპილოს ძვლის კოშკში. აქედან მიღბული ზიანი ორმაგი ხასიათისაა: საუკეთესო გონებათ მოაკლდებათ საზოგადოების პატივისცემა, რაც საზოგადოებაში შეამცირებს დახვეწილობას და ინტერესს ხელოვნებისადმი, რაც განიდევნება და აღარ იქნება საზოგადოების სრულუფლებიანი ნაწილი; და, მეორე მხრივ, საოგადოების უდიდესი ნაწილი მასიურად განეწყობა სასტიკი ქმედებებისა და სიამოვნების ძიებებისადმი. ასეთ სახელმწიფოში განსხვავებულობა იზოლაციის ნიშნად იქცევა. და საჭიროება ჩნდება ბუნებრივი არისტოკრატიისა.
ისიც ცხადად უნდა გვესმოდეს, რომ, როცა ამგვარ ზომებს ვესარჩლებით, თანაც დღევანდელ პირობებში, სრულებითაც არ ვიზრახავთ ამაოდ შევეცადოთ და გავაუქმოთ დემოკრატია, რადგან დემოკრატია ნიშნავს ხელისუფლებას ხალხით და ხალხისათვის. ბუნებრივი არისტოკრატია არ მოითხოვს მემკვიდრეობითი უფლებების აღდგენას ან დაუხვეწავ მძლავრობას ფულისა; ის არ არის ოლიგარქიის ან პლუტოკრატიის სინონიმი. ის უფრო რომელიმე სოციალური ცნობიერების მექანიზმს მოითხოვს, რაც უზრუნვლჰყოფს, როგორც საზოგადოებიდან “საუკეთესოების” შერჩევას, ისე მათ აღჭურვას “ძალაუფლებით”; ეს არის დემოკრატიის ნამდვილი სრულყოფა. ისიც უნდა ითქვას, რომ ეს არ არის აკადემიური საკითხი რაღაც არარეალური გამიჯნვების გამო. არავის ჰგონია, რო “საუკეთეოსნი” გამოკვეთილი კლასია, თავის მსგავსებს შორის მოტრიალე, შარავანდედით თავზე და ნეტარი უპირატეობის შეგრძნებით სახეზე. საზოგადოება ასეთი კლასიფიკაციებისაგან არ შედგება და მთავრობებში ყოველთვის მეტ-ნაკლებად შერეული ხასიათის ხალხია. ბუნებრივი არისტოკრატია უფრო ტენდენციაზე მიანიშნებს, ვიდრე დასკვნაზე და ეჭვგარეშეა სწორედ ამიტომ ჩააფიქრა ჩემი რადიკალური იდეებით გამსჭვალული მეგობარი, რომელმაც დღევანდელობის უდიდესი პრაქტიკული პრობლემა ამოთქვა.
ამ პრობლემის მოსაგვარებლად უპირველეს ყოვლისა საჭიროა, რომ მათ ვინც, ასე ვთქვათ, შეადგენენ არისტოკრატიას უნდა გაითავისონ რწმენა. არის საკითხი, რასაც თამამად უნდა შეხვდე: რა არის საზოგადოების ჭეშმარიტი საჭიროება? სამართალი ძალაუფლებისა და ქონების გათანასწორებაში მდგომარეობს თუ მათ გაწონასწორებაში ხასიათებსა და ინტელექტებს შორის? მთავრობის მანქანის მიზანი მასებისათვის მატერიალური კეთილდღეობის შექმნაა, თუ გამორჩეულთა სწრაფვის ხელშწყობა? კაცობრიობის მდგომარეობა ციფრებით უნდა შეფასდეს, თუ მართალი იყო ძველი სტოიკოსი პოეტი როცა ამბობდა: ჰუმანუმ პაუცის ვივიტ გენუს? ჩვენი დაინტერესება კაცობრიობით ძირიდან უნდა დაიწყოს და ზევით განვითარდეს, თუ ზემოდან დაიწყოს და ქვევით განვითარდეს? მათ ვინც გრძნობენ, რომ დადგა დრო შემოვაბრუნოთ ზოგიერთი თანამედროვე ტენდენცია, ეს კითხვები ეჭვს არ იწვევს. და სანამ მეტს ვერაფერს ვაკეთებთ, უნდა გავწმინდოთ ჩვენი გონება ჰუმანიტარიანიზმის მიმდინარე დაქვეითებისაგან. ეს არ ნიშნავს, რომ უნდა უარვყოთ პიროვნული მიდრეკილებანი შებრალებისადმი და მგლური ეგოიზმი დავნერგოთ ადამიანურ ურთიერთობებში. პირიქით, ამას სწორედ ყალბი ჰუმანიტარული დოქტრინები ქადაგებენ, რასაც მოაქვს სამართლიანი პასუხისმგებლობის დაქვეითება, და “ადამიანურ მოვალეობებში დაეჭვებით”, ცხოვრების ჯილდოს მატერიალისტისა და უხეშად მოლაპარაკის ბასრ კლანჭებში აგდებს. ბოლოს კი ხალხის ბედნიერება, ფართო გაგებით, დამოკიდებულია პირდაპირი დაქვემდებარების საყოველთაო აღიარებაზე. მაგრამ როგორიც არ უნდა იყოს ამ ყაიდის უმაღლესი შედეგი, დღეს საჭიროა გავაწონასწოროთ ემოციური ჰუმანიტარიანიზმის მოძალება სიმართლის ნაკადით _ თუნდაც საძაგელი სიმართლისა. მოდით, დიდხანს ტანჯული ღმერთის სახელით, რაღაც ზღვარი დავუდოთ კალატოზებისა და ვატმანების ჯამაგირებზე ლაპარაკის ნიაღვარს, და ცოტა მეტი ვისაუბროთ მხატვრისა და მასწავლებლის შემოსავლებზე და საზოგადოების შემფასებელზე, ვისაც გემოვნებაც აქვს და ხასიათის ძალაც წინ აღუდგეს ამ ნაკადს. მოდით ნუ ვემლიქვნელებით თეატრის დიდ განმანათლებლურ ფასეულობას ხალხისათვის და ნაკლებად მოვიტყუოთ თავი გულისრევის აღმძვრელი პიესის პრობლემით და მეტი დრო დავუთმოთ იმას, რაც სუფთაა და ლუკმა-პურს აწვდის დიად გონებათ. მოდით ცოტა ხანს დავივიწყოთ სკოლოა, სადაც გამყიდველი და მოაგარიშე ბიჭები უნდა გამოიწვრთნან და იმ საგნებს მივუბრუნდეთ, რისი შესწავლითაც კაცი გამოირჩევა ბრბოსაგან. და ბოლოს, ნუ მოვექცევით საკუთარი კლასის მოღალატეთა შორის, ვინც ინვიდიაე მეტუ ნონ აუდეანტ დიცერე.
დღესდღეობით ბევრს ლაპარაკობენ კლასების ცნობიერებაზე და ეს უეჭველად მძლავრი სოციალური ინსტრუმენტია. რატომ არ უნდა ჰქონდეთ გულახდილი სოაციალური ცნობიერება მათ, ვინც სათავეში უდგანან ცივილიზაციას, ისევე როგორც მათ აქვთ, ვინც ბოლოში მოჩანჩალებენ? ასეთი შემჭიდროვება ორმხრივი კეთილგანწყობისა განათლებულ ადამიანს განდეგილობიდან გამოიყვანს და ნაყოფიერად ამოღვაწევებს; გააძლიერებს მოვალეობის გრძნობას მათ შორის, ვინც ყოყმანობს თუ რომელ მხარეს დადგეს, და მრავალ იმედდაკარგულ ფატალისტსა და დილეტანტს ჩართავს დღევანდელობისათვის დიდად საჭირო რეფორმების განხორციელებაში. ეს არ გახლავთ უქმი გრძნობების იმედად ყოფნა. ბევრს ლაპარაკობენ მასების ძალასა და დაუოკებელ გავრცელებაზე რევოლუციური იდეებისა ქვემოდან ზემოთ. ისტორიული ფაქტები სულ სხვა მიმართულებას მიგვანიშნებს. პლებსმა კი არ დააქცია რომის რესპუბლიკა, არამედ სენატის გადაგვარებულმა ფრაქციებმა და კატილინასა და იულის კეისარის მსგავსი პატრიციების ღალატმა. ამგვარადვე, საფრანგეთის რევოლუცია არ იფეთქებდა, რომ არა ფილოსოფთა სწავლებანი და ეგალიტარული თავისმოტყებანი, თვითონ მმართველ კლასებში.
ვიკონტესა ნოაიესი (Nოაილლეს) ცოდნას ამჟღავნებდა, როცა თქვა: “Lა პჰილოსოპჰიე ნ’ავაიტ პას დ’აპოტრეს პლუს ბიენვეილლანტს ქუე ლეს გრანდს სეიგნეურს. L’ჰორრეურ დეს აბუს, ლე მეპრის დეს დისტინცტიონს ჰერედიტაირეს, ტოუს ცეს სენტიმენტს დონტ ლეს ცლასსეს ინფერიეურეს სე სონტ ემპარეეს დანს ლეურ ინტერეტ, ონტ დუ ლეურ პრემიერ ეცლატ ა ლ’ენტჰოუსიასმე დეს გრანდს.” და დღესაც სოციალისტური დოქტრინის რეალური ძალა მშრომელთა უკმაყოფილებაში კი არ არის, არამედ იმათ მხდალურ მორჩილებაში, ვინც საზოგადოების ბუნებრივი დაყოფით, მიეკუთვნებიან იმ კლასს, რომელსაც ყველაფერს აკარგვინებს რევოლუცია, და აგრეთვე დილეტანტი რეფორმატორების სენტიმენტალურ თანაგრძნობაში. სხვას რომ თავი დავანებოთ, რეალური საფრთხე მომდინარეობს არა იმდენად თავის წარმოჩენის მოყვარული დემაგოგებისაგან, არამედ უვიცი გამყალბებლებისაგან ასაფეთქებელი მასალები რომ უპყრიათ ხელში. საფრთხეა არა იმდენად საზიზღარ და საშიშ ყვითელ პრესაში, არამედ იმ ჟურნალებში, რომელთაგანაც დიდ საქმეებს მოელიან, მაგრამ კონკრეტული რეფორმით დაინტერესებულნი, გულითა და სულით ემხრობიან იმ კანდიდატებს, ვისაც ფლირტი გაუჩაღებიათ სქემებთან ძირს რომ უთხრის საკუთრებასა და კონსტიტუციურ კონტროლს; ადამიანთა ძმობის მგზნებარე დამცველნი ცერად უყურებენ ფაქტებს და ხმის მიცემის უფლებების ყვირილით მომთხოვნი არაფრად აგდებენ სამართლია მოთხოვნებს. სწორედ ეს ნდობის მოღალატე კაცები და ჟურნალებია ნამდვილი საფრთხე. მათი შემწეობისა და წაქეზების გარეშე ეგებ დიდი უთანხმოება და ხმაურიც ატყდეს, საფრთხე გაჩნდეს თავკერძობისა და გადაგვარებისა, მაგრამ არავინ წარუძღვება წინ საზოგადოებას რადიკალური რევოლუციისაკენ. რადგან რადიკალური ძალები, თავისი ბუნებით, უძლურნი არიან ბეჯითად და ჰარმონიულად იმოქმედონ და შეკავშირებას მხოლოდ შიშისა და სიძულვილის შემწეობით აღწევენ. ევოლუციის დინამიური წყარო მახინჯდება სათავეში მყოფთა მიერ და ანრქია მათ მფლანგველობას მოჰყვება ხოლმე. თუ ამ საშიშროებას თვითონ დაინახავენ, დამცველად საპირისპირო კლასის ცნობიერება უნდა აღძრან.
პრეზიდენტ ლოუელის გახმაურებული თეორემის მიხედვით, სახალხო მთავრობა “შეიძლება გულისხმობდეს საზოგადოებრივი აზრის მიერ პოლიტიკური საქმეების კონტროლს”. დღეისათვის არსებობს უზარმაზარი ორგანიზაცია საზოგადოებრივი აზრის მანიპულაციისათვის, მის მოსატყუებლად მშრომელთა სასარგებლოდ მათი ინტერესების შესაბამისად, ვინც იმით სუქდება, რომ მაჭანკლობს ემანსიპაციის სახელით კაცობრიობის ყველაზე მდაბალ გრძნობებთან; ხოლო დემოკრატიის გავულგარულებული ნაკადისაგან დაზარალებულთა შორის ამ ორგანიზაციიდან ან ვერავის შეხვდებით, ან მხოლოდ ორიოდე კაცს. შედეგად, ვხედავთ, რომ ცხოვრების პირობები წლიდან წლამდე უარესდება მათთვის, ვისი შრომაც უშუალოდ არ უკავშირდება მატერიალური ძალების წარმართვას ან სიამოვნების აღმძვრელი საგნებით მომარაგებას; ისინი მოქცეულნი არიან, ასე ვთქვათ, წინ წყალსა და უკან მეწყერს შორის. ალბათ, სიტყვა ორგანიზაციას ვერ გამოვიყენებთ იმის ზუსტად აღსაწერად თუ რა სურთ მათ, ვინც სწრაფად ხდებიან საზოგადოების ჩუმი წევრები, რადგან აქ უფრო მძაფრი დისკრიმინაციაა ჩამალული ხასიათსა თუ გემოვნებაში, ვიდრე ბუნებაში არსებობს; მაგრამ არაფერია ქიმერული იმაში, რომ მოვიძიოთ ერთგვარი გაცნობიერებული სოლიდარობა არისტოკრატული კლასის შუაგულში (თანაც თუ “არისტოკრატულს” ყოველთვის პლატონური გააზრებით გამოვიყენებთ), შეკავშირება აქ უფრო ნაკლებია და სუსტი. დაე ამ კლასს გულწრფელად სჯეროდეს, რომ სახელმწიფოს ჭეშმარიტი მიზანია, არისტოტელეს დიდებული თეორიისა არ იყოს, შესაძლებელი გახადოს იმათი მტკიცე მეგობრობა, ვინც უმაღლეს სიკეთეს ისახავს მიზნად და დაე მოეძებნოთ საშუალება ერთმანეთის განმტკიცებისა რწმენაში და მათი გავლენა ფართოდ გავრცელებულიყოს საზოგადოებაში და სრულად განემსჭვალოს საზოგადოებრივი აზრი.
ინსტრუმენტი, რითაც ეს საზოგადოებრივი აზრი მოქმედებს, უწინარესად წარმოსახვაა; და სწორედ აქ ვხვდებით რეალურ სიძნელეს. ეს გახლდათ უპირატესობა არისტოკრატიისა და მემკვიდრეობითი ოლიგარქიისა, რასაც ბერკი ესარჩლებოდა, რომ მათში იყო რაღაც თვალისათვის დასანახი და განსაზღვრული, მაშინ როცა ხასიათზე დამყარებული დემოკრატიული არისტოკრატია ყოველთვის შედარებით ბუდოვანი გახლდათ. მაგრამ ისეც არა ვრჩებით, რომ წარმოსახვას სრულ გაუგებრობაში ვტოვებდეთ, მანამდე სანამ სახალხო მთავრობის ფორმებში ვართ მოქცეულნი. შესაძლებლობა რჩებათ განათლების უმაღლეს ინსტიტუტებს, რომელთაც მოუწოდებენ ივალდებულონ რეფორმების პირველი ნაბიჯების გაძღოლა. არ ვაპირებ ამ რეფორმის ბუნებაში ღრმად შეღწევას, რადგან ისეთი ვრცელი თემაა, რომ ცალკე ესეის მოითხოვს. მოკლედ კი საჭიროებს სწავლების კურიკულუმში აღდგეს და გაბატონდეს ის საგნები, რომლებიც წარმოსახვას წვრთნიან, თუმცა ისიც უნდა ითქვას, რომ ეს არ არის წმინდა ესთეტიური წარმოსახვა, რასაც მწუხარედ ისაკლისებენ, არამედ წარმოსახვის ძალა ადამიანური ისტორიის გრძელი გზის ერთიანად დასანხად და იმის გამოსარცევად თუ რა არის მასში არსებითი და რა _ მოჩვენებითი. ეკონომიკისა და მთავრობის მეტისმეტი სიჭარბე სასწავლო პროგრამებში დაუყოვნებლივ იწვევს სტუდენტის გაუცხოებას წარსულის დიადი მემკვიდრეობისაგან; ხშირი ჩვეულება მისი სოციოლოგიის ქოხმახებში შეთრევისა, იმის ნაცვლად რომ შინ დავტოვოთ კეთილშობილ მიცვალებულთა გარმოცვაში, გონებას ურევს, უნესტიანებს ან კი აანთებს ფანატიკური ჰუმანიტარიანიზმით. და თუ რამეს ისწავლის, კოლეჯიდან გამოდის ა ნოუვეაუ ინტელლეცტუელ, და იგივენაირად ურთიერთობს მართლა განათლებულ კაცთან, როგორც ნოუვეაუ რიცჰე ურთიერთობს ტრადიციულად აღზრდილ ადამიანთან; იგი გაუწონასწორებელია და ვიწრო თვალთახედვა აქვს, ცდილობს იმწუთიერი სურვილების დაკმაყოფილებას და ვერ შეიგრძნობს იმ დიად მოწოდებას ჩვენში, რაც უცვლელია საწყისებიდანვე. ამ გადაჭარბებულ თანამედროვეობაში დიდ დროსა და ღირსეულ ადგილს უნდა ვუთმობდეთ გარდასული დროიდან შემონახულ გაკვეთილებს. არის სიმართლე ჰობსისეულ მაქსიმაში, რომ “წარმოსახვა და მეხსიერება ერთი და იგივეა”; ამ ერთობით თუნდაც მხოლოდ სწავლისას ადამიანი უვრცესი გავლენებიდან შეითვისებს არამტრულსა და შესაფერის ხასიათს, რაც ოლიგარქს ადათებით გადაეცემა და ჭეშმარიტ არისტოკრატად აყალიბებს. და იმის დაბეჯითებით თუ რას შეიძლება ეწოდოს სულიერი ადათი, იგი, როგორც ლიდერი და წინამძღოლი პატივისცემას აღძრავს თავის ხალხში, რაც ადამიანის გულში ჩნდება და უფრო მუდმივი და ღირებულია, და უფრო შეესატყვისება გონებას, ვიდრე უბრალო აღუშფოთვლობა გაუაზრებელი წინასწარრწმენისა. რადგან, როცა ყველაფერი გაცხადებულია, შეუძლებელია არსებობდეს ცივილიზებული საზოგადოება, თუ არ იქნება ჩვენს გულებში ღრმად ჩანერგილი, რომელიც სიხარბისა და ამაოების ორომტრიალის მიღმა, ელის მორჩილების ინსტინქტს იმისადმი, რაც კეთილშობილურია და პატივსაცემი. ის ელის ცხად მოწოდებას ზეციდან.
